Transhumanizm – jedyna szansa dla ludzkości?

Artykuł pierwotnie opublikowany: TUTAJ.

“Jaki będzie pożytek z czasu dla tych, którzy wkrótce osiągną cyfrową nieśmiertelność?”

(„Memories With Maya” – Clyde DeSouza)

Transhumanizm jest obecnie jedną z bardziej znaczących idei, czy też filozofii, w szczególności w kręgach związanych z rozwojem sztucznej inteligencji, nowych technologii, czy szerzej w kręgach naukowych. Można zatem zadać całkiem słuszne pytanie o to, czym jest filozofia czy idea transhumanizmu i jak ona się ma do współczesnego świata czy człowieka, a dalej co ma wspólnego z tzw. sztuczną inteligencją? „Wspólnym mianownikiem dla mnogości rozumienia transhumanizmu jest pojęcie przekraczania. Ale nie tyle natury człowieka – bo jej istnienie transhumaniści często odrzucają – ile raczej kondycji ludzkiej”.[1] Myśl ta zawiera ciekawe odniesienie do przekraczania przez transhumanistów kondycji ludzkiej.

I chociaż nie zgadzam się z większością tez wyrażonych przez autorów w rozmowie, to jednak przekraczanie kondycji człowieka zdaje się do mnie przemawiać, a czym ma być owa „kondycja” wyjaśniam poniżej. W uproszczeniu można powiedzieć, że idea transhumanizmu, zakładająca powstanie trans-człowieka, a w końcu post-człowieka z ulepszonymi zmysłami, z większą ich liczbą, ze zwiększonymi możliwościami intelektualnymi i fizycznymi, umiejętnością kontrolowania własnych emocji czy długowiecznego życia, ma na celu spowodowanie, żeby ludzie żyli lepiej niż dobrze, używając neurotechnologii[2], nanotechnologii[3], biotechnologii[4], AI czy komputerów kwantowych (które mają szanse już niedługo powstać, dodatkowo niektórzy naukowcy twierdzą, że w latach 2030 – 2040 moc obliczeniowa komputerów może osiągnąć wydajność mózgu człowieka).

„Jak można się nie przekształcać, jeżeli można się przekształcać?”

(„Dzienniki gwiazdowe” – Stanisław Lem)

W dokumencie „Humanity + 2010” (WTA – World Transhumanist Association) znajdziemy dodatkowe doprecyzowanie idei transhumanizmu – „(…) ludzkość zostanie fundamentalnie ukształtowana przez naukę i technologię w przyszłości. Wyobraźmy sobie możliwość pogłębienia ludzkiego potencjału poprzez walkę ze starzeniem, deficytami kognitywnymi, niezawinionym cierpieniem (…)”[5] oraz „(…) technologie wspierające długowieczność i łagodzące skutki starzenia się poprzez leczenie chorób i naprawę uszkodzeń osiągnęły punkt, w którym mogą one także zwiększać wydajność człowieka poza ramy tego, co uważane jest za „normalne” dla ludzi. Te technologie nazywane są technologiami wschodzącymi i eksponencjalnymi[6] i obejmują np. sztuczną inteligencję, nanotechnologię, nanomedycynę[7], biotechnologię, terapie genowe, komórki macierzyste i terapię genową. Inne technologie, które mogą rozszerzać zdolności człowieka poza sferą fizjologii, obejmują sztuczną inteligencję, robotykę i integrację mózg-komputer, ale także nauk z dziedziny bioniki[8], transferu pamięci i mogą być wykorzystane do opracowywania protez całego ciała”[9]. Do wszystkich wskazanych nauk i technologii można dodać jeszcze genomikę[10] V-ej generacji, biologię syntetyczną, tzw. internet rzeczy, technologię udoskonalania człowieka (tzw. z ang. Human enhancement technologies), rzeczywistość rozszerzoną czy geoinżynierię[11]. Transhumanizm jako idea, filozofia znajduje zarówno sporo zwolenników, jak i przeciwników, tych ostatnich skupionych często wokół środowisk konserwatywnych i katolickich, które zarzucają mu chociażby bycie ideologią, nową religią (sic!), nadmierną utopię i mitologiczność (o ironio argumentem o nieprawdziwości idei transhumanizmu ma być… niezgodność z wymyślonymi tzw. prawami boskimi, które wywodzone są od kolejnych abstrakcyjnych bytów tzw. bogów)[12]. Prawdą jest, że jak w każdym ruchu, idei, filozofii itp., także w transhumanizmie znajdziemy elementy nieracjonalne, czy wręcz niebezpieczne, ale nie przesądza to o wartości samej idei ulepszenia, czy wręcz udoskonalenia człowieka – „Transhumanizm obejmuje szeroki zakres stanowisk. W jego obrębie możemy znaleźć wiele istotnych i interesujących pomysłów, głoszonych przez przenikliwych filozofów, ale również sporo szalonych koncepcji i ekscentrycznych dziwaków.”[13]

„Bo i czemużby człowiek nie miał swojej wiedzy rozszerzać? Czemużby miał stać pod niebem swojej planety i patrzeć w górę tępym wzrokiem pełen przesądów, ciemny, rozstrzygający życiowe problemy na zasadzie oszukańczych bredni, jakie ktoś mu wpoił?”

(„Misja międzyplanetarna” – A.E. van Vogt)

Można, o ile oczywiście idee te przemawiają do danej osoby, odnieść wrażenie, że pierwszy raz w historii ludzkości pojawia się idea, która ma szansę ową ludzkość uratować, w zestawieniu z nowymi technologiami, w tym w oparciu o szerokie wykorzystanie AI (nie tylko tej generatywnej, ale z każdym rokiem miejmy nadzieję – coraz silniejszej). Za to może się w nas pojawić zasadnicze pytanie: czy transhumanizm z szerokim wykorzystaniem coraz silniejszej sztucznej inteligencji ma nas przed czym ratować, czy w ogóle ludzkość potrzebuje ratunku? Spójrzmy zatem na dane i statystyki.

W obecnej chwili mamy zatem na świecie dwa duże państwa zaangażowane w wojnę – Rosję oraz Ukrainę. W 18 krajach na świecie dochodzi obecnie do aktów terroru oraz powstań. W 9 krajach trwa wojna domowa, w jednym mamy do czynienia z przemocą na tle etnicznym. Obecnie na świecie trwają 32 konflikty, obejmujące wojny narkotykowe, konflikty etniczne i wojny domowe[14]. Spójrzmy zatem również na statystki przestępczości, na początek w Polsce: „W Polsce w roku 2020 popełniono 786.302 przestępstw (…). Nie licząc niealimentacji w roku 2020 popełniono 745.133 przestępstw, zaś w roku 2019 popełniono 769.571 przestępstw (…). W roku 2020 popełniono ich [w kategorii siedmiu najważniejszych przestępstw, najbardziej dokuczliwych dla obywateli[15]] 229.505 zaś w roku 2019 takich przestępstw stwierdzono 236.722.(…) Rok 2019 podsumowano liczbą 4.066 [bójek i pobić[16]]. (…) w roku 2020 stwierdzono 101.296 kradzieży (…) Uszkodzenia mienia to w 2019 roku 36.757 czynów przy 35.569 takich czynach w roku 2020 (…).”[17] Dane światowe są jeszcze bardziej przytłaczające – Globalny Indeks Przestępczości Zorganizowanej 2023 (The Global Organized Crime Index 2023)[18] ujawnia dalszy wzrost przestępczości zorganizowanej na świecie, przy czym 83% populacji świata żyje w warunkach wysokiej przestępczości. Z kolei liczba osób żyjących w warunkach niskiej odporności na przestępczość zorganizowaną wynosi obecnie 62% populacji świata. Niestety nie lepiej jest z kwestią biedy na świecie – najbiedniejsze kraje świata cierpią z powodu wojen domowych, konfliktów etnicznych i religijnych. COVID-19, gwałtowna inflacja i wojna w Ukrainie jeszcze bardziej pogorszyły ich trudną sytuację. W przypadku krajów takich jak Burundi, Sudan Południowy i Republika Środkowoafrykańska mówimy wręcz o życiu mieszkańców w skrajnym ubóstwie. Przed pandemią COVID-19 odsetek ludności świata żyjący w skrajnym ubóstwie, tj. za mniej niż 1,90 USD dziennie, spadł poniżej 10% z ponad 35% w 1990 roku. Pandemia nie tylko zatrzymała, ale odwróciła ten trend. Międzynarodowy Fundusz Walutowy szacuje, że od początku pandemii do końca 2022 roku dodatkowe 198 milionów ludzi prawdopodobnie znalazło się w grupie osób żyjących w skrajnym ubóstwie.

W najbiedniejszych krajach świata, gdzie występuje dużo pracy w tzw. „szarej strefie”, nie było żadnych mechanizmów ochrony społecznej ani pomocy finansowej państwa, które pozwoliłyby utrzymać działalność przedsiębiorstw i zatrudnienie pracowników. Bank Światowy przewiduje, że w krajach o niskim i średnim dochodzie obecne pokolenie uczniów może stracić do 10% przyszłych średnich rocznych dochodów. Następnie wojna w Ukrainie spowodowała gwałtowny wzrost cen żywności. Pomimo złagodzenia presji cenowej w tym roku, IMF dochodzi do wniosku, że w 2023 roku łącznie 345 milionów ludzi w 79 krajach będzie miało do czynienia z brakiem żywności, czyli ponad dwa razy więcej niż w 2020 roku [19]. Po stałym spadku przez dziesięciolecie, głód na świecie rośnie, dotykając niemal 10% ludności globalnie. Od 2019 roku do 2022 roku liczba niedożywionych osób wzrosła o nawet 150 milionów, kryzys ten jest głównie wynikiem konfliktów, zmian klimatycznych i pandemii COVID-19. 45% zgonów dzieci na całym świecie jest spowodowane głodem i związanymi z nim skutkami. Codziennie umiera 700 dzieci z powodu chorób spowodowanych brudną wodą i niehigienicznymi warunkami życia.

Do wszystkich tych przerażających danych wystarczy dodać jeszcze zmiany klimatyczne, zanieczyszczenia rzek, oceanów i mórz, wymieranie gatunków, masowe wycinanie lasów, choroby cywilizacyjne, cyberprzestępczość, żeby dojść do całkiem uzasadnionego przekonania, że dawno ludzkość nie stała tak bardzo na krawędzi zniszczenia samej siebie i planety, niejako przy okazji. W 2023 r. tzw. Doomsday Clock wskazuje 90 sekund do północy, co jest stanem najbliżej globalnej katastrofy, jaki kiedykolwiek miał miejsce.

„Czujemy koniec czasów człowieka.

Czujemy, że usuwa się nam ziemia spod nóg; na czymś stać trzeba, więc budujemy rusztowania; ale im my wyżej, tym one chybotliwsze;

im my potężniejsi, tym one wątlejsze.”

(„Król Bólu” – Jacek Dukaj)

Jeśli zatem nauka w połączeniu z ideą i filozofią ma uratować świat i ludzkość, to teraz jest najlepszy na to moment. Historia ludzkości pokazała, że póki co żadne religie (w tym „wielka trójka” religii abrahamowych) nie były w stanie odnowić ludzkości, więcej, prowadzą ludzkość na manowce zabobonu i ciemnoty oraz antymoralności. Podobnie wielkie i błędne idee XX-wieku, od komunizmu począwszy, nie znajdą już nigdy, miejmy nadzieję, drogi do umysłów ludzi. Jedyną drogą dla ludzkości wydaje się być nauka (np. szerokie wykorzystanie nanotechnologii, modyfikacji genetycznych, genomiki itp.), prowadzona przez etykę i moralność, a dla której motywem przewodnim są idee transhumanizmu. Idea transhumanizmu zakłada ulepszenie inteligencji człowieka, ewolucję od człowieka do post-człowieka, z etapem przejściowym trans-człowieka, nie sprowadzając się do jednej kwestii, ale obejmując cały szereg zagadnień[20]. W założeniu taki post-człowiek ma osiągnąć stan intelektualny, przekraczający nawet poziom dzisiejszych geniuszy, ma być odporny na wszystkie choroby, powstrzymać starzenie, odporny także na zmęczenie, zmiany nastroju, całkowicie spokojny i szczęśliwy. Ma być również w pełni kompatybilny z maszynami (interfejs maszyna – człowiek)[21]. Niektórzy autorzy wręcz zakładają osiągniecie stanu pełnej wolności morfologicznej, czyli wybór postaci swojego ciała, tak w kontekście cyborgizacji, ale także wyboru nośnika danych po transferze umysłu, decydowanie o długości życia, czy osiągniecie stanu pełnej wolności reprodukcyjnej (pełna dostępność różnych technik rozrodczych, z modyfikacjami genetycznymi przed narodzinami człowieka)[22].

Oczywiście część autorów[23] krytykuje takie podejście, oparte na dążeniu do doskonalenia, argumentując, że wypacza ono dar docenienia umiejętności i darów człowieka, wskazując jednocześnie na ryzyko powstania dwóch klas człowieka – tych zmodyfikowanych (w domyśle – bogatszych) oraz niezmodyfikowanych (w domyśle – biedniejszych). Te argumenty oczywiście trzeba brać pod uwagę wdrażając nowe technologie, w szczególności służące udoskonalaniu człowieka, aczkolwiek nie powinny one przesłonić najważniejszego celu. Jednocześnie nie sposób nie poddać nauki pod rygor etyki, ale i ona może zostać oparta o idea transhumanizmu.

„Aby jakakolwiek forma wolności mogła funkcjonować jako prawo w społeczeństwie, potrzebna jest tolerancja i sprawiedliwość, a prawo do osobowości lub sprawczości musi być chronione. Transhumanizm oferuje ten cel, ponieważ u jego podstaw leżą zasady i wartości promujące życie. Cel ten jest realizowany poprzez promowanie interdyscyplinarnych podejść do zrozumienia i oceny kondycji ludzkiej jako procesu transformacji”

(„The Transhumanist Manifesto”)

Czy jest zatem transhumanizm odpowiedzią na wszelkie bolączki współczesnego człowieka? Na pewno nie! Ale wydaje się być o wiele lepszą drogą, aniżeli dotychczasowe. Stan ludzkości i świata pogarsza się z każdym dniem. Zegar Zagłady dobija do północy, a żadne dotychczasowe prądy filozoficzne, ani tym bardziej religie nie tylko nie potrafiły zmienić nic na lepsze, ale paradoksalnie popychały nas ku gorszemu. Transhumanizm niesie obietnicę zmiany poprzez połączenie etyki, idei ulepszenia człowieka i poprzez to świata, a wszystko to dla odmiany poparte najnowocześniejszymi technologiami, odkryciami naukowymi i prądami myśli naukowej, w miejsce zabobonu, ciemnoty, religijnych dogmatów i ograniczeń, które co prawda sprawdzały się np. tysiąc lat temu w strukturach plemiennych, ale które nie mają racji bytu w dzisiejszym świecie.

Skoro nie uratowała nas ani religia ani filozofia, dajmy szansę czystej nauce, wspomaganej przez, miejmy nadzieję, coraz silniejszą sztuczną inteligencję. Do tego potrzeba jednak zmienić sposób myślenia, często odrzucając utarte schematy, tradycje, ideologie, religie, czy nawet nasze własne nawyki i przyzwyczajenia. I niezależnie czy nadejdzie, przepowiadana przez Raya Kurzweil’a[24], „osobliwość” (można ekspercko założyć, że przewidywania autora sprawdziły się w ok. 50%) mamy obecnie szansę skorzystać z tak szybko rozwijającej się nauki i przede wszystkim technologii, jakiej nie miały pokolenia przed nami. Jeśli nie dla nas samych, to dla naszych potomków. I jeśli prawdą jest, że „W swoich dzieciach widzimy siebie, lecz takich, którzy mogą dokonać lepszych wyborów niż my sami”[25] to pamiętajmy, że jeśli my nic nie zrobimy to one mogą już nie zdążyć…

[1] „Transhumanizm to nowa forma wiary, gdzie nie ma miejsca na ludzką wolność [ROZMOWA]”; dr hab. B. Skrzypulec, M. Soniewicka, 24.03.2018 r., https://klubjagiellonski.pl/2018/03/24/transhumanizm-nowa-forma-wiary-gdzie-nie-ma-miejsca-na-ludzka-wolnosc-rozmowa/ [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[2] Neurotechnologia – każda technologia, która pomaga zrozumieć funkcję mózgu lub umożliwia bezpośrednie połączenie technologii z ludzkim układem nerwowym; za https://pl.theastrologypage.com/neurotechnology [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[3] Nanotechnologia – „(…) nauka, która zajmuje się tworzeniem nanostruktur, czyli struktur na poziomie pojedynczych atomów oraz cząsteczek w celu kontrolowania wielu struktur już na poziomie cząsteczkowym. Daje to możliwość lepszego ich poznania oraz korygowania ich pracy. Zwiększa się również ich funkcjonalność oraz użyteczność”. https://techweek.pl/nanotechnologia-definicja-i-zastosowanie.html [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[4] Biotechnologia – „(…) to świadczenie dóbr i usług z zastosowaniem metod biologicznych. Biotechnologia integruje nauki przyrodnicze i inżynieryjne w celu osiągnięcia zastosowań organizmów, komórek lub ich części oraz molekularnych analogów do pozyskania produktów i usług (definicja według Europejskiej Federacji Biotechnologii). U jej podstaw leży wiele dziedzin nauki i techniki, jednak szczególne miejsce zajmuje biologia i genetyka molekularna.” [w:] „Biotechnologia 2020. O co najczęściej pytamy?”, pod red. M. Szalata, R. Słomski, T. Twardowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Oddział Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, 2021.

[5] https://www.humanityplus.org/the-transhumanist-declaration, tłumaczenie za Z. Magrian „Transhumanizm – nowy etap dla ludzkości czy szkodliwa utopia?”, Zdrowie i choroba w życiu codziennym, Tom 22 Nr 2-3 (2021). [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[6] Wykładnicze, rosnące w zawrotnym tempie.

[7] Zastosowanie nanotechnologii w dziedzinie opieki zdrowotnej. „Nanomedycyna może zapewnić spersonalizowaną, ale bardziej przystępną cenowo opiekę zdrowotną, oferując jednocześnie lepszą jakość życia pacjentów. Od dostarczania leków skierowanych do konkretnych komórek po medycynę regeneracyjną dla pacjentów z niewydolnością lub ciężkimi uszkodzeniami narządów – nanomedycyna otwiera wiele nowych możliwości w zakresie poprawy diagnostyki medycznej i terapii.”, za: Nanomedycyna – innowacyjne sposoby leczenia poważnych schorzeń, Komisja Europejska, CORDIS, https://cordis.europa.eu/article/id/400909-nanomedicine-innovative-ways-of-treating-challenging-conditions/pl [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[8] „Bionika to skrót od bioelektroniki, określenia pochodzącego od greckiego słowa bios – „życie” (inne nazwy: biomimetyka, od mimesis – „naśladowanie”; biomimikra, od mimikry; inżynieria bioniczna). Stanowi interdyscyplinarną naukę badającą budowę i zasady działania organizmów oraz ich adaptowanie do wymogów techniki (zwłaszcza w automatyce) i budowy urządzeń technicznych na wzór organizmu. Stara się poznawać i wykorzystać procesy sterujące działaniem organizmów w różnych działach techniki, głównie w automatyce, elektronice i mechanice. Patenty przygotowane przez naukowców wykorzystują rozwiązania występujące w naturze. W medycynie bionika oznacza zastępowanie lub wspomaganie różnych organów i części ciała urządzeniami, które bardzo dobrze naśladują naturalne funkcjonowanie, w przeciwieństwie do protez. Najbardziej znany jest tu implant ślimakowy dla osób niesłyszących.” https://mlodytechnik.pl/technika/28766-miedzy-nami-cyborgami-rozwoj-bioniki [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[9] https://www.humanityplus.org/about, tłumaczenie wykonane przez Chat GPT w wersji 3.5. [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[10] Dziedzina biologii molekularnej, której głównym obszarem zainteresowań jest analiza genomu.

[11] „Geoinżynieria jest to dziedzina nauki i techniki zajmująca się metodami ulepszania gruntów i skał oraz materiałów gruntowych w budowlach ziemnych. Jednocześnie geoinżynieria jest pojęciem interdyscyplinarnym, wykorzystująca związki synergii z zakresu mechaniki gruntów i skał, geologii i geologii inżynierskiej umożliwia racjonalne projektowanie i wykonywanie budowli naziemnych i podziemnych w szeroko rozumianej inżynierii i ochronie środowiska.” https://inzynieriasrodowiska.com.pl/encyklopedia/geoinzynieria [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[12] Zob. np. M. Faleńczyk „Transhumanizm czy humanizm? Krytyczne spojrzenie na nową ideologię”. Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego, 38(1), 243–263. https://doi.org/10.25167/RTSO/38(2018)1/243-263 w którym autor powołuje tak „naukowe” argumenty jak: „Projekt transhumanistów opiera się na ubóstwieniu nauk technicznych. Jest to proces transcendencji w dół, czyli w kierunku przeciwnym aniżeli ten, który prowadzi do Boga. Należy tę tendencję odwrócić w taki sposób, aby transcendencja ludzka weszła w relację z transcendencją boską” czy „Konieczny wydaje się powrót do metafizyki” oraz „Reasumując, należy stwierdzić, że najistotniejsza jest metafizyka istnieniowa, która wyprzedza istotową. To rozróżnienie jest bardzo ważne. Jeśli nie ma esse, nie ma też tajemnicy, którą rozumność człowieka powinna uznać. Znaczące jest objawienie się Boga w słowach: „Jestem, Który Jestem”. Objawia się On jako istnienie i źródło wszelkiego istnienia. Metafizyka bytu nie ulega dezaktualizacji. Ona zachowuje swoją świeżość, chroni przed modami intelektualnymi. Jako refleksja filozoficzna tworzy klimat obiektywizacji i dotyczy ostatecznych racji tego, co jest. Metafizyka nie może rozwijać się w klimacie subiektywizmu, tak mocno akcentowanym, chociażby w transhumanizmie, który ją zresztą odrzuca. Metafizyka istnieniowa, a także metafizyka istotowa są poza kategoriami czasu i przestrzeni. Transhumanizm chce całkowicie zamknąć człowieka właśnie w tych dwóch podstawowych wymiarach: w czasie i w przestrzeni. Jest to również główna herezja antropologiczna”.

[13] Nick Bostrom: Transhumanizm jest sposobem myślenia o przyszłości, Tekst ukazał się w „Filozofuj!” 2017 nr 6 (18), s. 24–25., https://filozofuj.eu/nick-bostrom-transhumanizm-sposobem-myslenia-o-przyszlosci/ [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[14] Dane za: https://wisevoter.com/country-rankings/countries-currently-at-war/ [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[15] Dopisek autora.

[16] Dopisek autora.

[17] Dane za Polska Policja: https://statystyka.policja.pl/st/raporty/roczne-raporty-statyst/226911,Podsumowujemy-2020-rok-w-Policji.html [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[18] https://globalinitiative.net/analysis/ocindex-2023/ [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[19] Zob. https://worldpopulationreview.com/country-rankings/poorest-countries-in-the-world [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[20] Za: T. Peters, „The Ebullient Transhumanist and the Sober Theologian”, „Scienta et Fides”, vol. 7, no. 2, 2019. https://dadun.unav.edu/handle/10171/58295 [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[21] Za: J.M.N. Tennison, „Moral Transhumanism: The next step”, „Journal od Medicine and Philosophy”, vol. 37, no. 4, 2012. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22855738/ [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[22] Zob. M. Wójtowicz, „Transhumanistyczna koncepcja szczęścia postczłowieka – krytyczna analiza wybranych aspektów”; „Teologia i moralność” t. 17, nr 1 (31)/2022. https://pressto.amu.edu.pl/index.php/tim/article/view/34759 [dostęp na dzień 23.09.2023 r.].

[23] Zob. np. M.J. Sandel, „Przeciwko udoskonalaniu człowieka. Etyka w czasach inżynierii genetycznej”; Wydawnictwo PWN, 2020.

[24] R. Kurzweil, „Nadchodzi osobliwość”, Wydawnictwo Kurhaus Publishing, 2014.

[25] C. Clare, „Miasto niebiańskiego ognia”, Wydawnictwo MAG, 2014.